Då jødeparagrafen vart oppheva
I år er det 165 år sidan jødeparagrafen i Grunnlova vart oppheva. Det skjedde i 1851. Jødeparagrafen siktar på den siste setninga i § 2 i Grunnlova, vedteken på Eidsvoll i 1814 og lydde slik: ”Jøder ere fremdeles udelukkede fra adgang til Riket.” Jødeparagrafen var en realitet frå 1814 til 1851. Han innebar ei innstramming i høve til tidlegare. I 1680-åra hadde det vorte innført leidebrev for alle jødar som ønskte å reise til riket.
”…dog ere Jøder fremdeles udelukkede fra Adgang til Riget”
Få dagar etter at Eidsvollsforsamlinga var komen saman i april 1814, vedtok ho ti grunnsetningar som skulle utgjere grunnlaget for det vidare arbeidet med ei norsk Grunnlov. Den åttande grunnsetninga (som vart til § 2) formulerte: ”Alle Religions-Secter tilstedes frie Religions-Øvelse, dog ere Jøder fremdeles udelukkede fra Adgang til Riget.”
Ein gjekk inn for religionsfridom, men med unntak av jødane. Jødeforbodet var dermed med heilt frå byrjinga i forhandlingane.
”…denne Afkrog paa Kloden”
Representanten Nicolai Wergeland, diktaren Henrik Wergelands far, vart truleg heilt sentral i formuleringa av jødeparagrafen. Han møtte på Eidsvoll med sitt eige grunnlovsframlegg i kofferten. Her hadde han formulert: ”Ingen Person af den jødiske Troesbekjendelse maa komme indenfor Norges Grændser, langt mindre boesætte sig der.” I debatten om jødane nokre dagar seinare hevda han at dei ”kunne gjerne lade os beholde for os selv denne Afkrog paa Kloden”. Det var ikkje stemning i forsamlinga til å endre på jødeforbodet, sjølv om fleire tala i mot jødeparagrafen. Presten Hount karakteriserte paragrafen som ”afskylig intolerant”.
”…en Uheldig Udvæxt paa Grundloven”
I 1839 vart jødeparagrafen – eller ”Jødesagen” som ein gjerne sa – teken opp i Stortinget. Henrik Wergeland hadde sendt eit framlegg om å oppheve jødeforbodet, og dette vart teke opp av ein av representantane. Wergeland argumenterte med at forbodet i Grunnlova bygde på fordommar, var utan juridisk grunnlag, var intolerant og i strid med Grunnlova elles. Dessutan peika han på at ein måtte forbetre og vidareutvikle Grunnlova. Eit fleirtal i stortingskomiteen som handsama saka innstilte på å oppheve jødeparagrafen, som dei karakteriserte som ”en Uheldig Udvæxt paa Grundloven”.
Medan arbeidet i komiteen pågjekk, publiserte Wergeland innlegg og dikt om saka. I 1841 gav han ut pamfletten Indlæg i Jødesagen, og saman med diktverket Jøden vart pamfletten lagt på pultane til stortingsrepresentantane same dagen som komitéinnstillinga skulle handsamast i september 1842. Det vart ein omfattande debatt i Stortinget. Røystinga synte fleirtal for å oppheve jødeparagrafen, men fleirtalet var ikkje stort nok til å få til grunnlovsendring.
Jødeparagrafen blir oppheva
Wergeland levde ikkje lenge nok til å oppleve at jødeforbodet vart fjerne frå Grunnlova. Ein annan som òg tidleg opponerte mot jødeparagrafen i grunnlova, var Andreas Munch, redaktør i avisa Den Constitutionelle. Eit år før Wergeland, i 1836, var han med diktet ”Jøderne” den første som kritiserte paragrafen. Frå 1841 tok han inn kritiske innlegg i avisa, mellom dei fleire av Wergeland.
Saka var oppe på Stortinget både i 1845 og 1848, men utan å få det tilstrekkelege fleirtalet for oppheving. I 1851 kom saka opp på nytt. Denne gongen var det eit stort fleirtal som røysta for saka i Stortinget. Berre eit lite mindretal var i mot denne gongen. 21. juli 1851 vart grunnlovsendringa sanksjonert. Ein viktig milestolpe vart med det passert. Jødar var likestilte med kristne dissentarar (utanfor statskyrkja). Uretten frå 1814 var fjerna.
Gratulerer med jubileet bodøværingar!
Gratulerer til Bodø og bodøværingane! Denne helga blir det feira to hundre års byjubileum. I 1816 vart Hundholmen gjort til kjøpstad (by) under namnet Bodø. Det var ikkje mange sjelene som hadde bustadadresse i Bodø den gongen, knappe 200. I dag er Bodø Nordlands ”hovudstad” og den nest største byen i Nord-Noreg med om lag 50 000 innbyggjarar.
For meg som opphavleg lofoting er Bodø først og fremst ein by eg kjem til og etter kort tid dreg i frå; ein transittstad på vegen til eller frå Lofoten. Og slik er det nok for mange. Ikkje minst turistane. Dei er på gjennomfart i Bodø, med hurtigruta, ferge, tog eller fly – på veg til eller frå Lofoten.
Ein biskop gjorde forskjellen
Bodø vart grunnlagt som by etter vedtak på det første ordinære Stortinget. Datoen var 20. mai 1816. På dette Stortinget var første gong nordlendingane var representerte i nasjonalforsamlinga. Representantane hadde sete saman sidan 1. juli 1815. Blant representantane på Nordlandsbenken var biskop Mathias Bonsach Krogh (1754-1828), den første biskopen i det nordlegaste bispedømmet, som vart skilt ut frå Trondheim i 1804. Som representant på det første Stortinget spela biskopen ei viktig rolle for landsdelen. Han tala Nordlands sak, og var særleg oppteken saker som gjaldt næringslivet i landsdelen. Han sat i Lagtinget og var formann i fleire komitear, blant anna i komiteen som førebudde saka om å gjere Bodø til kjøpstad.
Dette var ei sak som valforsamlinga som valde Nordlandsrepresentantane, òg hadde vore oppteken av. Og det var ei sak som Krogh hadde arbeidd for lenge og før han vart biskop. Då vedtaket kom i 1816, var det 22 år sidan Krogh for første gong offentleg hadde kome med “Forslag til en Kjøpstæds Anlæggelse paa Bodøe i Nordlandene”. I samband med dette uttala Krogh følgjande: ”Nordland er mig kjært. Det er mit fødested. Jeg nød der min ungdoms første gleder. Jeg har det enda å takke for mit opphold. Skulle jeg ikkje da bidra hva jeg kan til dets reddende oppkomst?”
Krogh var ein ekte nordlandspatriot. Han voks opp i Bø i Vesterålen, og han var seinare prest i Lofoten. Byhistorikaren Axel Coldevin seier at Krogh meir enn nokon annan skal ha æra for å ha ført bysaka i hamn. Men det var motkrefter. Bergensarane likte ikkje tanken. Dei frykta at dei ville miste mykje av nordlandshandelen. For Krogh og dei andre som kjempa for ein by i Nordland var det viktig med ein by som òg kunne drive handel til framande land, og ikkje berre vere ein ladestad (og avhengig av Bergen). Dette ville fremje næringslivet i ”Nordlandene”. Krogh meinte at nordlendingane måtte ut med for kostbar kreditt i Bergen, og dei tapte dessutan tid og pengar på at dei måtte frakte varane til dei utanlandske marknadene via Bergen.
Det har skjedd mykje sidan den gongen. Bodø har vorte ein moderne by, og er ein by i sterk utvikling. Byen er eit sentralt trafikknutepunkt i landsdelen, og har utvikla seg til eit viktig senter for handel, service, administrasjon og utdanning.
Gratulerer med byjubileet!
Staten og kyrkja skil lag
Det blir sagt at årets Kyrkjemøte er historisk, fordi det er det siste under statskyrkja. Til neste år skjer det formelle skiljet mellom stat og kyrkje i Noreg. Frå 1. januar 2017 vil det bli sett i verk ei såkalla versemdoverdraging som inneber etableringa av kyrkja som eit nasjonal rettssubjekt med ei arbeidsgjevaransvar og ei ny kyrkjeordning kjem på plass. Men først må stortingspolitikarane gjere sin del: vedta dei naudsynte endringane i kyrkjelova som mogleggjer omdanninga av Den norske kyrkja til eige rettssubjekt.
Endringane i seg sjølve er historiske. Det blir sagt at vi må attende til reformasjonen på 1500-talet for å finne ei tilsvarande stor endring som den som vil skje frå nyttår 2017.
Kva vil oppløysinga av statskyrkjeordninga innebere for folk flest? Både kyrkja og politikarane er opptekne av å streke under at sjølv om det skjer eit skilje mellom stat og kyrkje, så skjer det ikkje eit skilje mellom kyrkje og folket. Den norske kyrkja skal framleis vere ei folkekyrkje. Både kyrkja og politikarane legg vekt på kontinuiteten. For den vanlege kyrkjemedlem vil det vere minimale endringar. Det er det same kyrkja som bli ført vidare, sjølv om relasjonen til staten blir endra. Kyrkja med gudstenester og kyrkjelege handlingar og ulike andre typar aktivitet vil vere til stades i lokalsamfunnet som før.
Kontinuiteten er ikkje minst til stades i finansieringsordninga. Den offentlige finansieringa av kyrkja held fram som før med løyving over statsbudsjettet og kommunebudsjetta. Politikarane har òg forplikta seg på at dei økonomiske løyvinga til kyrkja skal vere på same nivå som i dag. Vi får ingen medlemsavgift eller særskilt kyrkjeskatt. Med omsyn til finansieringsordninga kan ein lagt på veg seie at statskyrkjeordninga held fram.
Finansieringa av Den norske kyrkja har politikarane forplikta seg på gjennom grunnlovsendringane i 2012. ”Den norske kyrkja, ei evangelisk-luthersk kyrkje, står ved lag som den norske folkekyrkja og blir stødd som det av staten”, heiter det i § 16. Av dette kan ein òg lese ut ei forplikting eller eit krav til kyrkja. Det er som folkekyrkje staten vil stø Den norske kyrkja økonomisk. Dette forpliktar kyrkja til å stå fram som ei folkekyrkje også for framtida – og ikkje bare som ei kyrkje for den aktive minoriteten av kyrkjemedlemmane.
Både finansieringa og grunnlovsforankringa uttrykkjer Den norske kyrkjas særstilling samanlikna med andre trus- og livssynssamfunn i Noreg. Denne særstillinga blir kritisert av somme. Opphevinga av statskyrkjeordninga må innebere at Den norske kyrkja får same status som eit kvart anna trussamfunn. Men slik blir det altså ikkje. Det er både kyrkja og politikarane samde om. Det har først og fremst historiske grunnar. Den norske kyrkja med ein oppslutnad på 74 % av det norske folket representerer dei lange linjene i vår religiøse og kulturelle historie. I kraft av dette vil ho framleis ha fellesskapsoppgåver som andre trussamfunn ikkje har.
Sjølv om folk flest ikkje vil merke myke til endringa av relasjonen mellom stat og kyrkje, så vil det naturleg nok skje endringar internt som følgje av dette, til dømes for tilsette knytt til arbeidsgjevarspørsmål som pensjon og liknande. Folkekyrkja vil stå fritt til sjølv finne sin veg i eit fleirkulturelt og religionspluralistisk samfunn. Også i framtida vil Den norske kyrkja vere ein viktig kulturell aktør og kulturberar i samfunnet. Kyrkja vil stå friare til å gjere sine eigne prioriteringar i høve til korleis ho skal møte framtida som Noregs folkekyrkje.
Påsketradisjonar
Det er knytt mange folkelege tradisjonar til påskehøgtida. Den norske folketradisjonen inneheld vesentleg kristne element, men her er òg tradisjonsgods attende til heidensk tid.
Palmesøndag
Palmesøndag innleier den stille veka, og har namnet sitt til minne om Kristi inntog i Jerusalem då folk braut palmekvistar og strødde framfor han på vegen. Dagen er fattig på særskilde skikkar og tradisjonar. Men i katolsk tid vart inntoget i Jerusalem dramatisert i kyrkjas liturgi. Ein hadde «palmar» av blomsterkvistar av selje eller andre piletre. En kunne òg gå i prosesjon i gatene og kring åker og eng, ofte under bibelske hyllingsrop: “Hosianna, Davids son!” Etter prosesjonen vart «palmane» tekne med heim og nytta til vern mot ulukker på folk og fe. I luthersk tradisjon vart dei visuelle liturgiske innslaga palmesøndag tidleg borte. I staden fekk ein den skriftforklarande, oppbyggelege preika. I vår tid kan det sjå ut som ein får ei nyorientering ved at “palmar” og “palmeprosesjonar” er på veg tilbake i kyrkjas gudsteneste palmesøndag.
Skjærtorsdag
Den første eigentlege heilagdagen i den stille veka er skjærtorsdag. Grunnordet i namnet er «skir», som tyder å døype og reinse. Opphavet til namnet på dagen finn ein truleg i det som hende den første skjærtorsdag: Jesus tok vatn og vaska føtene til disiplane sine. Jesu innstifting av nattverden må òg reknast som ein åndeleg reinsingssermoni. Den same tanken kjem fram i den katolske trua på skjærselden. I Noreg var det ikkje vanleg å ha barnedåp på skjærtorsdagen. Derimot var det skikk mange stader at dei gav nyfødde husdyr namn med ein sermoni lik den for barnedåp i kyrkja. Sermonien skulle verne dyra mot naturlege og overnaturlege fiendar, mot trollskap og vondt.
I følgje folketradisjonen skulle særleg heksene ha stor makt på skjærtorsdag. I så måte var dette ein uhyggeleg dag. Ei heks eller trollkjerring kunne øve trolldom, dvs. påverke gangen i naturen og føre vondt på folk og fe, fordi ho stod i samband med vonde makter, særleg djevelen. Ein kunne verne seg mot heksene på forskjellige måtar. Mellom anna var det vernekraft i krossen – og i sopelimen, heksene sitt eige framkomstmiddel. Det var vanleg å leggje ein sopelime utanfor døra. Tanken var at korkje trollkjerringar eller anna vondt kunne gå over sopelimen. Ein kunne kjenne trollkjerringane på at dei med foten slengde til side sopelimen framfor døra før det gjekk inn i huset. Dersom heksa ikkje fann nokon sopelime å ri på, kunne ho ri på andre ting, ein hest eller ei ku, og det var mykje verre. Difor var skikken å sette ein eller fleire sopelimar utanfor kjøkken- eller fjøsdøra skjærtorsdag til bruk for trollkjerringane. Ein annan måte å verje seg mot heksene på, var å ringje med kyrkjeklokkene.
Det var skikk over alt at folk tok på seg finstasen og gjekk i kyrkja. Skjærtorsdag gjekk mange til nattverd, ofte fleire hundre om gongen i same kyrkja. I gamal tid var det vanleg at alle dei som var konfirmerte, gjekk til alters ein eller to gonger om året, gjerne ein gong om våren (i påska) og ein gong om hausten.
Langfredag
Den viktigaste dagen i folkeleg påsketradisjon er langfredag. Dagen har fått namnet sitt etter Kristi lange liding. Det var ein sørgjedag, og ingen måtte vere glad. Ein måtte halde seg i ro, ikkje gå på vitjing, drive med moro eller leik. Alvoret, fasta og sjølvpininga nådde sitt høgdepunkt denne dagen. Mange stader firte dei flagget på halv stong, og somme tok sørgjeklede på. Både folk og fe skulle faste og på den måten lide med Kristus.
Ein noko merkeleg skikk var langfredagspiskinga. Borna kunne få smake riset denne dagen. I si siste levetid vart skikken med rising berre skjemt og moro. Då var det gjerne den som stod først opp om morgonen som hadde lov til å rise dei andre familiemedlemmane. Føremålet med skikken var opphavleg å minne om Kristi liding, direkte knytt til bibelordet om piskinga av Jesus: “Då gav han dei Barabbas fri, men han lét Jesus verta piska og gav han over til krossfesting” (Matt. 27,26).
Ein annan måte å identifisere seg med Kristus, var gjennom det såkalla langfredagsarbeidet. I tillegg til å faste skulle ein langfredag bruke alle kreftene sine og plage seg sjølv med hardt arbeid. Eit typisk langfredagsarbeid var å køyre møkk. Fleire oppteikningar seier at det var vanleg å køyre møkk på åkeren denne dagen, og for å plage seg sjølv mest mogleg, gjekk ein med møkk eller sand i skoa.
Påskeaftan
Påskelaurdag starta førebuinga til den glade tida. Under katolisismen hadde det vore skikk at presten på denne dagen velsigna bøndene sine matvarer og såkorn. Ein skikk som levde høvesvis lenge var påskeskotet eller påskesmellet påskeaftan. Det var lausskot som vart fyrt av i lufta med pistolar og børser, eller kruttkjerringar som eksploderte. Denne skikken har vore godt kjend i Noreg òg i nyare tid. Opphavleg var dette for å skremme hekser og trollkjerringar bort frå husa.
Påskedagen
Med sjølve påskedagen vart alvoret snudd til glede. Ennå midt på 1800-talet var det vanleg at folk heldt påskevake, det vil seie at “man vaager den hellige Nat før Festen og tilbringer den med hellig Læsning og Sang.” Frå tidleg om morgonen var folk på føtene for å sjå sola når ho stod opp, for påskemorgon meinte folk at ho “leika” på himmelen og dansa av glede over Kristi oppstode. Ein samla seg gjerne på høgder i landskapet. Særleg bygdeungdommen nytta høvet til å møtast påskemorgon til ulike aktivitetar. Somme stader kunne ungdommen helse solrenninga på fjellet ved å syngje påskesalmar. Skikken med å samlast til song og spill på åsar og toppar ved soloppgang påskemorgon heldt fram også etter at folketrua på “soldansen” døydde ut.
Påskedag var fastetida over. Ein kunne no unne seg god mat, til dømes rømmegraut med lefse og kjøtmat til middag. Somme stader hadde ein påskeegg. Men denne skikken er truleg ikkje gammal i Noreg. Egg hadde status som høgtidsmat, og bruken av påskeegg vart først kjend i by- og embetsmannsmiljø. Egg vart ikkje berre nytta til festmat påskedagen; ein hadde òg egg som var farga i forskjellige fargar, stundom med innskrift. Egga kunne ein gje bort som gåve. Dette var vanleg mellom gifteferdig ungdom: “Påskedagen tok gjentene med seg eit egg når dei reiste til kyrkja. Dei bar det under kleda innåt nakne skinnet på brystet. Etter gudstenesta gav dei egget til den guten dei elska, og sume gonger fekk guten lov til å ta egget sjølv. Sume hadde farga dette egget.” Påskeegget høyrde med til kurtisen mellom gut og jente. Ein kunne òg bruke egg i ulike barneleikar.
Egget hadde òg ei religiøs tyding. I førkristen tid var det symbol på sjølve skapingsunderet og livskrafta og det frambrytande livet i naturen. I kristen tid vart egget symbol på oppstoda og teke i bruk i forkynninga. Ein har til dømes bilete som syner den oppstadne Kristus som stig opp frå eit knust egg. Skikken med påskeegg er ein av mange som syner den kristne kyrkas strategi: ho fylte gamle heidenske førestillingar og gav dei nytt innhald. Det var snakk om ein prosess som til slutt førte til at skikkane vart omforma eller kom heilt bort.
Men kyrkje og kristendom skapte mange tradisjonar, og då særleg i samband med gudsteneste og kyrkjegang. 1. påskedag var den store høgtidsdagen. Denne dagen samla fleire nordmenn til gudsteneste enn noka anna høgtidshelg. Det var ei betre årstid for kyrkjeferd enn i jula. Då var det tid for å leggje bort sørgjekleda og kle seg til fest i den finaste stas. Påskedag har utan tvil hatt mykje å seie for folk sitt religiøse liv.
Ny bok: Nord-Noreg og 1814
200-årsjubileet for Grunnlova vart markert over heile landet i 2014. I litteraturen om 1814 har Nord-Noreg fått ein marginal plass, i første rekkje fordi landsdelen ikkje var representert verken på Eidsvoll-forsamlinga eller på omframstortinget om hausten. Ingen frå landsdelen var såleis med på å forme ut Grunnlova, velje Christian Frederik til konge over eit sjølvstendig norsk kongerike eller forhandle vilkåra for unionen med Sverige.
I den heilt ferske boka Nord-Norge og 1814 – med eller utenfor? – utgjeven på Orkana forlag og redigert av Tor Helge Allern og Einar Niemi – blir det derimot streka under at Nord-Noreg ikkje stod utanfor hendingane i merkeåret 1814. Landsdelen tok del i førebuingane til riksforsamlinga på Eidsvoll på linje med landet elles. Det vart kunngjort og gjennomført ekstraordinær bededagsgudsteneste med eidgjering og val i alle hovudkyrkjene i landsdelen. Ut frå kjeldene er det ingenting som tyder på at den nordnorske befolkninga var mindre patriotiske enn dei lenger sør.
Boka som her er basert på ny og til no lite publisert forsking. Sjølv har eg skrive om kyrkja si rolle i Nord-Noreg i samband med hendingane i 1814. Kyrkja hadde her den same rolla som i sør. Den første biskopen i Nordlandene og Finnmarken, Mathias B. Krogh, og prestane kring om i stiftet var viktige patriotiske agitatorar. Den særskilte bededagsbøna var formulert av biskop Krogh, og vart framsagt ved bededagsgudstenesta i alle kyrkjene i landsdelen. Patriotisme og hylling av prins Christian Frederik kjenneteikna bøna:
”Gud! vor Gud! hvor høitidelig er denne Dag for os! Du har skjænket os en Regent og en Fader, som vil deele Nød og Farer med os, som vil opofre Alt for at redde dit Folk fra Undergang, efterat vi vare forladte og givne til Priis for vore Fiender! Med rørte Hjerter takke vi Dig for Din Bevarelse indtil dette Øieblik! Lad de gamle Dage vende tilbage, o Herre! da Enighed og sand Fædrenelandskjerlighed forbandt Alle som een Mand at værge for Norges Ære! Vær Du vor Trøst og vor Tillid, som Du var vore Fædres!”
Tida var for knapp til at Nord-Noreg fekk sendt representantar til Eidsvoll-forsamlinga. Men landsdelen var på alle måtar integrert i den allmenne stemninga som rådde i Noreg vinteren og våren 1814. Nord-Noreg var med!
Reformasjon i fem hundre
Til neste år, i 2017, skal Den norske kyrkja og dei lutherske søsterkyrkjene kring om i verda markere at det er fem hundre år sidan reformasjonen. Som startpunktet for reformasjonen reknar ein 31. oktober 1517, datoen då den tyske teologiprofessoren og munken Martin Luther (1483-1546) offentleggjorde sine 95 tesar mot avlaten. Nedanfor vil eg seie noko om jubileumsmarkeringar av reformasjonen gjennom hundreåra.
Reformasjonens startpunkt 1517
Reformasjonen innebar både religiøse og politiske omveltingar i Europa. Kristendommen vart kløyvd, dei evangeliske kyrkjene braut med Den romersk-katolske kyrkja. Luther tok eit oppgjer med fleire sider ved kyrkja. Han meinte at kyrkja hadde forvanska kristendommen og innført tradisjonar og praksisar som ikkje hadde grunnlag i Bibelen. Den einskilde truande hadde fridom i høve til det kyrkjelege hierarkiet og tradisjonane, meinte Luther. Han streka under frelsa ved Guds nåde åleine, og den einaste autoriteten for den truande var Bibelen.
Utgangspunktet var altså avlatstesane frå 1517. Men det hadde byrja før. Luther hadde førebudd kritikken mot Den romersk-katolske kyrkja gjennom teologisk arbeid knytt til førelesingar han heldt ved det nyskipa Universitetet i Wittenberg. Luthers oppgjer med kyrkja førte til at det vart sett i verk ein kjettarprosess mot han. Tankane hans spreidde seg i vide krinsar, og han fekk støtte frå dei tyske fyrstane. Eit vesentleg poeng hos Luther var at kyrkja ikkje skulle ha politisk makt. Fyrstane ønskte kontroll over kyrkja, som vart underordna staten.
Reformasjonsfestane – den første i 1617
Kvart hundre år sidan 1517 har dei lutherske kyrkjene gjennomført store jubelfestar for å minnast og feire reformasjonen. I Danmark-Noreg, der reformasjonen vart innført i 1536/37, vart den første reformasjonsfesten markert i 1617 med Sjællands biskop Hans Poulsen Resen i brodden. Jubileet vart gjennomført som ein takke- og minnefest ved København universitet og i alle kyrkjene. Grunntanken i festen var å hevde og verne uforkorta arven frå Luther. Resen hadde medverka til at den lutherske ortodoksien sigra i Danmark-Noreg – mot filipismen, den meir humanistisk orienterte retninga innanfor lutherdommen (oppkalla etter Philip Melanchton, Luthers nære medarbeidar). Tittelen på Resens jubelskrift var karakteristisk: Lutherus triumphans (den triumferande Luther).
1717
Den andre reformasjonsfesten i Danmark-Noreg fann stad i 1717, under den store nordiske krigen. Rett nok var det eit opphald i krigshandlingane som gjorde at ein kunne gjennomføre ein reformasjonsfest åtte dagar til ende! Også denne gongen vart jubileet høgtida som ein sigersfest for den reine lutherske læra, både ved Universitetet og i kyrkjene i riket. Det er høvesvis få kjelder som kan kaste ljos over den norske feiringa.
Kyrkjefest og universitetsfest
Den tredje reformasjonsfesten vart gjennomført etter at unionen mellom Danmark og Noreg var oppløyst. Noreg var i staden i ein union med Sverige. Det ser ut til å ha vore lite av utveksling mellom den norske og den svenske kyrkja i høve jubileet. Derimot såg ein til Danmark for førebilete for den norske feiringa i 1817. Jubileet vart ei lovprising av Luthers fortenester, og trass i at det kunne vere visse teologiske motsetnader innanfor presteskapet i tida, kom det ingen motsetnader fram i den norske reformasjonsfeiringa. Biskop Bech i Akershus tok initiativ til ein kommisjon som skulle førebu ein verdig “Høitideligholdelse” av “en Reformationsfest eller et Jubileum” i Noreg. Kongen godkjende kommisjonens framlegg 14. april 1817, og biskopane forfatta eit sendebrev til kyrkjelydane i kvart sitt stift. Den store festhøgtida vart halde i kyrkjene 31. oktober.
Reformasjonsfesten var òg ein universitetsfest. Noreg hadde nyleg fått sitt eige universitet, og reformasjonsfesten var det første større arrangement som Universitetet gjennomførte. Universitetsmarkeringa gjekk føre seg 3. november i katedralskolens store auditorium. Teologiprofessor S. B. Hersleb heldt festtalen og la vekt på fridomen som Luther og reformasjonen medførte. Tittelen på festtalen var forma som eit spørsmål: “Hvilken og hvordan er den Frihed, værdig den Christne, som Luther hævdede for sine Troesforvandte ved Reformationen?” Ved feiringa i 1817 vart reformasjonen framstilt som eit framsteg i kunnskap og opplysning, ein overgang frå mørket til ljoset – eit uttrykk for at tenkinga i tida framleis var prega av opplysninga.
Det fjerde reformasjonsjubileet fann stad under første verdskrigen, og må vel seiast å ha kome noko i skuggen av krigen. Det var gudsteneste i alle kyrkjene i landet. I Kristiania preika biskop Jens Tandberg i domkyrkja og ”mindedes Luthers store livsverk og dets betydning for kirken og kristenlivet i de forløpne 400 aar. Luther var et redskap i Guds haand til aandelig fremgang for menneskene”. Universitetet heldt minnefest i Aulaen, der òg kongefamilien var til stades. Kantate av Theodor Caspari og Hjalmar Borgstrøm vart framført, og professor i kyrkjehistorie Andreas Brandrud gav “et historisk overblik over Luthers gjerning”, medan Fredrik Paaske skildra “Luthers personlighet”. Som det einaste fakultetet utnemnde Det teologiske fakultet ved dette høvet æresdoktorar: professorane Valdemar Ammundsen, København, og H. Holmquist, Lund. Rektor Bredo Morgenstierne stod for doktorpromosjonen og avslutta minnefesten.
I 1917 gav Norsk Teologisk Tidsskrift ut ei “Jubilæumsutgave” med avhandlingar av professorane ved Det teologiske fakultet. Oluf Kolsrud, seinare professor i kyrkjehistorie, var blant dei mest aktive frå fakultetet i samband med jubileet. Han skreiv om reformasjonsjubileet i 1817, stod for utgjevinga av Utkast til en norsk kirkeordinans. Minneskrift 1917 med innleiing av biskopane i Den norske kyrkja. Han gav dessutan ut saman med kollega Andreas Brandrud 32 preikar av superintendent Jens Nilssøn, som verka i Oslo og Hamar bispedømme frå 1580 til 1600.
Både i 1817 og 1917 vart reformasjonen markert som ei sak både for Universitetet og for kyrkja. Tilsette ved Det teologiske fakultet tok gjerne del begge stader. Slik vil det òg vere ved reformasjonsmarkeringa til neste år. Universitetet i Oslo vil markere reformasjonen mellom anna ved eit seminar og ei førelesingsrekkje i Gamle Festsal, og Det teologiske fakultet vil på ulike måtar markere jubileet både gjennom forsking, undervisning og formidling.
Folkelege fastetradisjonar
På sundag er det fastelavn. På oskeonsdag går vi inn i fasta. I det følgjande vil eg skrive litt om gamle folkelege fastetradisjonar. Folketradisjonen i tilknyting til dei store årshøgtidene var bestemt av den offisielle kyrkjelege tradisjonen, som fekk stor innverknad i løpet av mellomalderen. Reformasjonen kom til å avvise mange skikkar og tradisjonar. Men i folkedjupet kom tradisjonane til å leve vidare, delvis i kontinuitet og delvis i omforming. Mange av desse tradisjonane heldt seg opp til det 20. hundreåret.
Faste er i kristendommen førebuingstid for påskehøgtida. Ordet ”faste” er utleidd av ”fast”, i tydinga å halde fast ved bestemte religiøse forskrifter, som å gje avkall på visse matslag og gleder som elles var naturlege. Lengda på den kristne fasteperioden, den såkalla lange fastetid eller den stille tid, vart tidleg sett til 40 dagar og tok til oskeonsdag. Skikken med å faste i 40 dagar har bakgrunn i det bibelske materialet: Før Jesus tok til med livsverket sitt fasta han ute i ørkenen og vart freista av djevelen i 40 dagar og netter. Den stille tida fekk sitt høgdepunkt i den stille veka.
Truleg kan ein finne byrjinga til ei fastetid før påske attende i det 2. hundreåret, men då som ei friviljug og kortvarig førebuing til høgtida. Så har fasta etter kvart vorte obligatorisk og utvida. Romarkyrkja utvikla etter kvart omfattande og strenge fasteforskrifter. Då Noreg vart kristna, kom desse også hit. Frå Noregshistoria veit vi at fastepåboda med det same møtte stor motstand frå bøndene, og kan ha vore ein av dei vanskelegaste hindringane for kristendommens gjennombrot i Noreg på 900- og 1000-talet. Forbodet mot å ete kjøt i fasta var særleg strengt. Det var heller ikkje tillate å halde giftemål frå fastelavn til påskeveka var over.
På 1500-talet oppheva reformatorane fasteplikta og avskaffa alle dei ordinære fastetidene som det romerske kyrkja hadde fastsett. Ein var ikkje i mot faste i og for seg, men ein meinte det var betre å førebu seg til påske gjennom å leggje vekt på sjølve forkynninga. Såleis fekk vi dei såkalla fastepreiker, som lenge var eit viktig innslag i dansk-norsk kyrkjeliv. Då skulle det preikast over eit stykke av lidingshistoria kvar onsdag i sju veker før påske. Men også denne ordninga vart etter kvart redusert.
At langfasta og dei andre obligatoriske fastetidene vart avskaffa, førte ikkje til ei dramatisk omlegging av folk sine faste- og påskeskikkar. Særleg lenge kom tradisjonane til å leve i mange av bygdesamfunna våre. Eit døme på korleis det gamle kunne tilpassa seg den nye situasjonen etter reformasjonen, er omplasseringa av dei katolske fastelavnsdagane: blåmåndag, feitetysdag og oskeonsdag til den stille veka, slik at oskeonsdag vart sett framfor skjærtorsdag.
Fastelavn
Fastelavn, av tysk ”Fastelabend: kvelden før faste, var opphavleg ein festperiode på tre dagar: fastelavnssundag, blåmåndag og feitetysdag, som markerte overgangen til kyrkja si lengste faste. På fastelavn utvikla det seg ei rad folkelege festskikkar med mykje god mat, leik og fornøying. Her var karnevalsopptog ein viktig skikk. Ordet ”karneval” kjem som kjend av det latinske ”carne vale”, som tyder ”kjøtt, farvel”.
Ein populær skikk på fastelavn var å ”ri fastelavn” Opptog med unge menn på hester som reid frå gard til gard og vart traktert med god mat og brennevin, dansa litt med jentene og baud inn til fastelavngilde, som var eit samanskottslag om kvelden. På fastelavnsgildet drakk ein gjerne brennevin og åt kveitebrød og bollar.
Men med reformasjonen var jo eigentleg grunnlaget for fastelavnsfeiringa borte. Men skikkane forsvann ikkje. På 1700-talet var det klaga over at folk framleis heldt fram med å feire fastelavn på gammal måte. Den ikkje ukjende Erik Pontoppidan gav nemleg ut boka Fejekost til at utfeie den gamle surdeigg, der han argumenterte for at folk no måtte kvitte seg med alle leivningar frå den katolske tida. Ein av desse leivningane som Pontoppidan var forarga over, var ”fastelavns-narrerier” som framleis fanst blant folk. Fastelavnsmoro meinte Pontoppidan tente til å lokke folk til synd og førte dei i fortapinga.
Ein tradisjon som har helt seg heilt til vår tid, er fastelavnsriset, som vi gjerne nyttar til å pynte i huset med og som blir seld til inntekt for særlege føremål. I eldre tid nytta folk riset til å rise kvarandre med etter faste ritual. Same skikken var òg knytt til langfredag, og då med den motivasjonen at ein skulle gjere bot og lide med Frelsaren. I Noreg har dette vore ein sterk langfredagstradisjon, seier folkloristen Ørnulf Hodne. Men risinga kunne òg vere knytt til fruktbarheitsmagi – å bli risa med ”livskvisten” fremja fruktbarheita. Det erotiske innslaget var òg til stades, då det helst var gutane som drog å vekte jentene i nabolaget med ris på senga. Men skikken vart tidleg offer for tradisjonsoppløysning. Den opphavlege meininga med skikken vart borte – og ein gjorde det berre for moro. Til dømes var det ikkje uvanleg at barna på fastelavn fekk lov til å rise foreldra.
Den katolske tradisjonen med at ein før fasta skulle ha det festleg med god mat og drikke, er vel det elementet som er best teke vare på i vår fastelavnstradisjon. Fastelavnsbaksten høyrer framleis med: bollar, kveitekaker, franskbrød og kringler.
Blåmåndag
Fastelavnsmåndag kunne ha fleire namn, det mest kjende ”blåmåndag”. Ei vanleg oppfatning av bakgrunnen for dette namnet er at då skulle folk ha knapp og mager kost, slik at dei skulle bli bra svoltne til dagen etter og ete mykje då – på feitetysdag, då dei fekk det siste kjøt- og fleskemåltidet før påske. Men truleg har blåmåndag eit anna opphav. Namnet er eit lån frå det tyske ”blauer Montag”, og syner attende til skikken frå katolsk tid med å kle alteret i kyrkjene med ein blå duk for å symboliserte at prestane byrja fasta. På kontinentet var blåmåndag einstydande med fridag, då ein skofta eller heldt seg borte frå arbeidet, noko som hadde samanheng med at blåmåndag hadde tenarane fri for å kvile seg etter karnevalsløyene dagen før.
Feitetysdag – «sprengetardagen»
Det vanlege namnet på den neste dagen i fastelavnstida er feitetysdag, men kunne òg vere flesketysdag eller smøratysdag. Dette var den siste dagen før fasta, og då skulle ein i matvegen ha det beste som huset kunne by på. Frå Hardanger heiter det til dømes: ”Alle sku eta godt då, og mange stelte te som ei liti jol av det likaste dei åtte”. Hovudmåltidet var middagen, gjerne kjøt og flesk eller rømmegraut. Kokte sauehovud (”smalahaud”) var mykje brukt på Vestlandet denne dagen. Det gjaldt å ete det meste ein kunne, ein sprengåt. Derfor heitte dagen somme stader òg ”sprengetardagen” eller ”sjumålsdagen”, som refererer til at ein kunne ete så mykje som sju måltid.
Oskeonsdag
Oskeonsdag tok sjølve fasta til. Namnet syner attende til bruken av oske som teikn på bot og faste. I Det gamle testamentet kan vi fleire stader lese om å gjere bot i sekk og oske. I Det nye testamentet talar Jesus om å sitje i sekk og oske som eit teikn på omvending. I tråd med denne bibelske tradisjonen vart den første fastedagen markert gjennom å stør innvigd oske på hovudet til kyrkjegjengarane, og dei fekk teikna ein kross på panna. Midt på 1900-talet var det framleis eldre folk som hugsa at somme strøydde litt oske i håret på oskeonsdag.
Fram til slutten av 1800-talet var det mange stadar skikk at i alt ein åt denne dagen skulle det vere oske. Brød og potet vart steikte i oske, ein strøydde oske på grauten, hadde oske i suppa. Maten skulle vitne om forsaking og måtehalt. Kjøt og flesk måtte ein halde seg langt unna. Tradisjonsoppteikningar syner at dette vart respektert, særleg på Vestlandet, opp mot vår eiga tid. Til middag var det helst fisk eller sodd. Ein var til og med overtydd om at ein kunne bli straffa som ein så mykje som tenkte på kjøtmat i fasta. Ordet ”kjøt” var då eit tabuord. Til dømes kunne straffa vere at ein miste buskapen om sommaren. Somme stader vart det fortalt at folk vog seg på feitetysdag eller oskeonsdag, for så igjen å vege seg langfredag. Hadde ein ikkje gått ned i vekt, var det eit teikn på at ein ikkje hadde teke fasta alvorleg nok. Kanskje hadde dette mest karakter av å vere uhøgtidsam moro.
Restane av fasteskikkar frå den katolske tida levde vidare i matrestriksjonane, med kjøtforbod og eit elles magert og sparsamleg kosthald. Eit anna døme på at ein tok fastetida på alvor, kunne vere at ein gjekk i tarvelege klede. Frå Sogn heiter det at dei skulle svelte seg så fælt i fasttida i gamle dagar at når dei kom til kyrkja påskedagen, skulle dei helst vere så svake og utsvelta at dei måtte gå med stav. ”Te meir utpinte dei var, te saligare vart dei”. Kyrkja la ikkje vekt på denne typen ytre botsskikk. Derimot var ein oppteken av den åndelege førebuinga til påskehøgtida, først og fremst gjennom fastepreiker i kyrkja og gjennom husandakt, der stykke av lidingssoga vart lesne og gjennomgått. Onsdag, laurdag og sundag var gudstenestedagar, og det var gjerne god kyrkjesøking desse dagane, ikkje minst fordi nattverdgangen vesentleg var knytt til fastetida og påska. Det skulle ikkje vere dans eller moro av noko slag i fastetida.
Kjelder
Bø, Olav (1985). Høgtider og minnedagar. Oslo: Samlaget.
Hodne, Ørnulf (1999). Norsk folketro. Oslo: Cappelen
Hodne, Ørnulf (1988). Påske. Tradisjoner omkring en høytid. Oslo: Grøndahl.
Mellom Hauge og Grundtvig. Berge Furre som kyrkjehistorikar
Blogginnlegget mitt denne gongen er eit utdrag av ein tekst av Dag Thorkildsen og meg, der vi freistar å karakterisere Berge Furre som kyrkjehistorikar. Det er med sorg vi har motteke meldinga om at Berge er død. Med han er ein god kollega og ein viktig person for Det teologiske fakultet borte. Berge vart kalla til fakultetet i 1991 som professor i teologi (kyrkjehistorie) og gjekk av for aldersgrensa i 2007.
Som teolog og kyrkjehistorikar var Furre oppteken av mange forskjellige emne, som mjølk, spionasje, vekking, nykarismatikk, Brasil og dei jordlause, oversynsverk over nyare norsk historie, og korleis sundagen var før i tida. Då han kom til fakultetet i 1991 hadde han ei karriere med stor innverknad attom seg i politikken og som faghistorikar. På fakultetet vart han ein skatta førelesar, ja, ein må kunne seie at han var ein av dei siste folketalarane våre, ein retorikkens meister som på ein sjeldan måte evna å fengje dei som høyrde på. Han hadde eit smittande fagleg engasjement, og var ein støttande og inspirerande vegleiar. Han var ein utradisjonell, mangfaldig og fargerik kollega og lærar.
Han kom attende
Å kome til TF i 1991, var for Berge Furre å kome attende. Midt på 50-talet hadde han som ung student byrja med teologiske studiar, men vart fanga inn av historievitskapen og politikken. Då han vende attende til TF var det som teologiprofessor. Han hadde lagt eit solid fagleg grunnlag for det framfor alt den ruvande biografien om presten, politikaren, vekkingspredikanten, journalisten og gründaren Lars Oftedal – grundig, djuptpløyande. Karakteristisk for Berges faglege arbeid var at han evna balansen mellom detaljane og det store oversynet. For ikkje å snakke om språket og språkføringa, slik berre han kunne skrive på velklingjande nynorsk, rik på bilete og metaforar. Gjennom språket fanga han lesaren og trekte han inn i skildringa. Berge var ein framifrå forteljar, han gav historia liv. Verket om Oftedal er meir enn ein biografi, det er òg ei fordjuping i den norske kulturhistoria i perioden. Verket syner eit viktig tema i Berge Furres kyrkjehistoriske forsking: lekmannsrørsla og vekkingane. Han gjev eit sympatisk og skjønnsamt bilete av Oftedal, men den kritiske avstanden er der heile tida.
Furre som vekkingsforskar
Som vekkingsforskar har Berge Furre òg arbeidd med tolkinga av Hans Nielsen Hauge. I Furres forfattarskap syntest Hans Nielsen Hauge å ha vore sjølve helten. Furre fortalde at han ikkje heldt eit einaste føredrag under EU-kampen i 1994 utan å tale om Hauge når han skulle forklare det egalitære verdigrunnlaget som pregar landet vårt. Vidare stilte han det retoriske spørsmålet: Kanskje var Hauge den eine store revolusjonære i vår historie? Ut frå samanhengen syntest han sjølv å ha svara eit eintydig ja på spørsmålet.
Som kyrkjehistorikar stod Berge Furre i ein fagleg kontinuitet som strekte seg over hundre år attende i tida. Den første professoren i norsk kyrkjehistorie var Anton Christian Bang i 1884. Som Furre var han svært interessert i landsmålet og freista i 1868 å omsetje evangeliet for juledagen til landsmål. Oversetjinga var ikkje særleg vellukka og hadde som overskrift: ”Gudspjallet å fyrste Joladagen”. Men Bang var òg ein god ven av Aasmund Olavsson Vinje. Då Vinje var alvorleg sjuk og låg på Rikshospitalet, rømde han til slutt til Bang som var prest på Gran. Der døydde Vinje og der er han gravlagt. Bang forretta gravferda og refsa samtida for ikkje å ha skjøna Vinjes storleik. Men til skilnad frå Furre var Bang medlem av Høgre og vart minister i Emil Stangs andre regjering i 1893. Regjeringa måtte gå i 1895, og Venstre på Stortinget nytta høvet til å straffe han gjennom å dra inn pengane til professoratet hans.
Bang var den første som med eit vitskapeleg utgangspunkt interesserte seg for Hans Nielsen Hauge og vekkinga han skapte. I 1874 gav han ut Hans Nielsen Hauge og hans samtid. Et Tidsbillede fra omkring aar 1800. Her ufarleggjer Bang på mange måtar Hauge. Han tolkar Hauge og tilhengjarane hans slik at det først og fremst var dei rasjonalistiske prestane og deira dårlege forkynning dei kritiserte. Vidare var det desse prestane som ønskte å få stoppa Hauges omreisande forkynnarverksemd fordi det var prestane sin einerett ifølgje lovgjevinga. Berge Furre er ikkje heilt usamd med Bang. For han har skrive eit større kapittel om korleis prestane var dei verste, og at dei alt i Hauges skrift Verdens Daarlighed frå 1796 får gjennomgå for grove lastar som grådigskap, æresjuke, hykleri osb. Derfor var det ganske modig av Berge Furre at han sjølv tok praktisk-teologisk seminar i 1998 og vart ordinert til prest, og mellom anna vikarierte som prest i Hasvik i Finnmark. Eller var det kanskje slik at vekkinga sine formaningar og engasjement hadde innteke preikestolen? I ei av Furres preiker frå 1985 heiter det:
”Ordet frelse kjennest vel sært og litt klamt for mange. Men på norsk er det eit ord frå tider langt tilbake då der fanst slavar: Når slaven vart sett fri, vart lenka teken av hans hals. Han kunne retta nakken. Han var frihalsa – det er det frelst betyr. Men fyrst og fremst tyder frelse å gjera heil – bøta både den ufridom og naud som råkar kropp og den som råkar sinn – altså heile mennesket.
Frå fyrste stund var Jesu lære farleg for dei mektige – så farleg at Jesus fekk dødsdom. Og det som skremte mest var at han, og dei som fylgde han, retta nakken, stod som frie menneske midt i ufridomen – utan frykt for uretten og det vonde. Ikkje ein gong dødens grense bøygde han seg for.
Men då dom og terror og drap ikkje var nok til å stansa den nye farsotten blant fattigfolk, galdt det for dei mektige å få kristendomen under kontroll, vri han til eit reiskap for makta.”
Sjølv om Furre i ein viss grad kan dele Bangs syn på prestane på Hauges tid, så deler han ikkje resten av Bangs nokså ufarlege Hauge-bilete. Her står Furre i den radikale tradisjonen frå historikaren Halvdan Koht. Han tolka Hauge i ljos av Lofthus-opprøret og norsk bondereising. Som kjend døydde bondeføraren Kristian Lofthus i løynd fangenskap på Akershus i 1797, altså året etter at Hans Nielsen Hauge hadde hatt si mystiske oppleving og hadde byrja å forkynne offentleg. Det er derfor ikkje vanskeleg å tenkje seg korleis embetsmennene med presten, lensmannen og amtmannen i brodden tolka Hauge og forkynnarverksemda hans. Her kom det endå ein farleg “Lofthus” som det gjaldt å bringe til togn.
Furres Hauge-bilete: Hauge som radikalar
Kohts Haugebilete vart rett nok ikkje ståande uimotsagt. Sverre Steen freista å gjere han til prototypen på den gode borgaren, og i nyare tid følgde Francis Sejersted opp eit slikt borgarleg Hauge-bilete. Dermed har det vorte skipa det ein kan kalle ein venstre- og ein høgre-tradisjon i tolkinga av Hauge og verksemda hans, nett som når det gjeld Henrik Wergeland. I denne kontroversen har Furre bygd opp under venstre-tradisjonen. Han omtalar Hauge som ein ”stats- og samfunnsfiende” og greier ut om korleis Hauge og tilhengjarane hans braut med den sosiale orden under eineveldet. Furre grunngjev dette mellom anna gjennom eit favorittsitat frå Hauge sjølv: ”Vi anseer ikke personer”. Difor var alle ”under den same dom og avhengige av den same nåde – same kva status dei hadde i eineveldet og standssamfunnet. Det galdt bonde som husmann, prest som kakse”.
Furre peikar med glede på at det mest dramatiske hos Hauge var at han tilkjende kvinner retten til følgje Guds kall og forkynne offentleg. Han gjengjev òg den velkjente førespurnaden om det var forsvarleg å la Sara Ousten frå Tolga reise rundt og forkynne. Hauges svar var ja. Men Hauge gjekk endå lengre då han i 1802 oppnemnde 31 tilsynsmenn i rørsla. For seks av desse var kvinner og hadde om lag same funksjon innanfor Hauge-rørsla som biskopane hadde i kyrkja.
Den haugianske vekkinga var prega av tungsinn, kulturskeptisisme og individualisme. Omvending var ei alvorleg sak. Difor skulle ein gå eit par år og angre syndene sine før det kunne bli snakk og ei omvending og eit nytt liv. Difor er nok Grundtvig og grundtvigianismen som i samtida gjerne vart kalla den glade kristendomen, ein vel så viktig faktor for å karakterisere Berge Furre som teolog. For også grundtvigianismen er rekna som ei av vekkingane og dei store folkerørslene på 1800-talet i dansk kyrkjehistorieskriving. Det er til klår skilnad frå korleis dette er handsama i norsk samanheng, der ein har vore mest oppteken av kampen mellom johnsonianarar og grundtvigianarar, og som enda med at grundtvigianarane vart fordrivne frå kyrkjelivet, men erobra skulen.
Demringstid for kyrkja – ”Kvinners rett til embete, altar og preikestol”
Den siste vitskaplege artikkelen Berge Furre skreiv var i samband med 50-årsjubileet for den første kvinnelege presten i Den norske kyrkja i 2011. Han gav artikkelen tittelen: ”Kvinners rett til embete, altar og preikestol”, og skildra utviklinga frå striden i 1930-åra fram til ordinasjonen og utnemninga av Ingrid Bjerkås. Han skildra ei demringstid for Den norske kyrkja, og synte korleis kvinners rett måtte kjempast fram steg for steg. Det tok tid, for det stod både om politikk og teologi. Men etter kvart tok stadig fleire til å sjå kvinners tilgjenge til embete, altar og preikestol var ein menneskerett og ein kvinnerett. Og han synte at det var politikarane som til slutt rydda vegen for å gje kvinner tilgjenge til prestestilling på linje med menn – i 1956. Demringstida hadde vorte til gjennombrot. Vi let Berge sjølv få siste ordet når han skildrar ordinasjonen av Bjerkås:
”Det var sol over bygdene. Ein ny dag hadde spreidd seg kring i landet – og varsla om det som skulle koma. Gradvis hadde det vorte klårt og ope: Det gjekk mot den fyrste kvinnepresten! Så kom det avgjerande løftet: Biskop Schjelderup opna for ordinasjon – i Hamar, bispedømet hans. 19. mars 1961 kunne Ingrid Bjerkås stille i kappe og krage i det store romet i Vang kyrkje til ordinasjon. Her vart den første kvinna ordinert – og herifrå kunne ho bera embetet – med biskopens signing og bøn.”
Jul i gamle dagar
I norsk folkekyrkjetradisjon er jula den store høgtida i året. Kjernen i julefeiringa er det kristne juleevangeliet og minnet om Jesu fødsel. Men nordmennene hadde feira jul før kristendommen. I norrøn (heidensk) tid vart jól feira som ein midtvinterfest, truleg 12. januar. I samband med innføringa av kristendommen i Noreg, vart feiringa av jól endra til 25. desember som var innarbeidd som datoen for kyrkja si feiring av Jesu fødsel – av Håkon den gode Adalsteinsfostre på 900-talet.
Førebuingstid før jul
Julehøgtida var eit kjærkome avbrekk i ein hard arbeidskvardag. Men før ein kom så langt, hadde jula si førebuingstid, adventa. ”Før Juul er der i Bondens Gaard en travel Tid. Der er saa Meget som da maa være færdigt, og der maa sørges for god Forsyning baade ude og inde for at man siden uforstyrret kan holde heilagt, og have noget at gjøre sig selv og sine Gjæster til gode med”, skriv presten M. B. Landstad frå Telemark. Mat og drikke måtte gjerast i stand, julelys måtte støypast, og i klesvegen skulle alle ha noko nytt på seg til jul. Det var viktig å ha sikra juleveden før jula ringde inn. Ein skulle ha eit så stort lager at ein heldt det godt og varmt i huset utan å bryte julefreden. Sjølv om det kunne vere vanskeleg å få tida til å strekkje til, gjekk arbeidet aldri lettare frå handa, fordi ein gledde seg til jul.
Ein fin tradisjon frå gammalt av var å sette opp julenek. Det var vanleg å sette det opp utanfor lovedøra, og det var, seier Landstad, ”et Taknemmeligheds og Kjærligheds Tegn”. Ein skulle glede småfuglane ”som hverken saa eller høste eller sanke i Laden”. Neket var sporven sin julekveldsmat. Det var òg vanleg at husbonden strauk ein kross med tjøre over alle dørene på garden, slik at ein skulle få fred for alle vonde makter og trollskap som var på ferde i jula,.
Når alle juleførebuingane var over, var det tid for julebadet. Det gjekk gjerne føre seg i ein stor badestamp, der alle bada i tur og orden. Så skulle ein kle seg i reine klede. Mange stadar venta ein til julaftan, slik at ein kunne gå nybada til julebordet.
Når kyrkjeklokkene ringde jula inn, bruka bonden å ta rifla ned frå veggen og gjekk ut på tunet og skaut tre ”Glædesskud”, blir det fortalt frå Telemark. Dette vart kalla å skyte inn jula. Presten Landstad antok at ”disse oprinnelig mere have havt til Hensigt at skræmme Trold, end love Herren og indvie hans Fest, thi intet er et paalideligere Middel mod alt Troldskab end Krudt og Kugler, eller Børseskud; for dem maa baade Tusser og Nisser flygte.”
Juleskåka
Ein særeigen skikk for Nord-Noreg er juleskåka. I våre dagar er det nok ikkje så mange som har høyrd om skikken. Det var helst dei unge som veslejulaftan eller julaftan tidleg om morgonen lura seg inn til dei som ennå sov og risa sjusovaren med eit bjørkeris (skåka) på teppet til han eller ho vakna. Det var rekna som ei skam å sove så lenge at ein fekk skåka. En skulle tidleg opp for å gjere dei siste førebuingane.
Somme stadar har det òg vore tradisjon at ein av dei unge, gjerne ein av gutane, måtte opp juledagsmorgon og koke kaffi og servere til alle i huset.
God mat og drikke
God mat og drikke var viktig til jul. ”Det er jul berre ein gong i året”, sa folk. ”Det som er kjøpt til jul, skal gå til jul”. I jula skulle ein ikkje spare på noko. Med det spartanske kosthaldet ein måtte klare seg med elles i året, var julematen noko ein såg fram til. I Lofoten, der eg kjem frå, var det gjerne vanleg med lefse, gomme eller kjøttrull til julefrukosten. Om kvelden julaftan var det ofte julegraut, dvs. risgrynsgraut, aller helst med eit lag med rømmegraut på toppen. Julemiddagen var gjerne kjøt, men kunne òg vere fisk, helst lutefisk, torsk eller kveite.
Juledagen, som var høgtidsdagen, var det mange stader gjerne kjøt til middag: ”Oxekjød, Faarekjød, Grisekjød og alle slags rare Pølser”. Sjølvsagt måtte alle ha godt juleøl. Ølbrygginga skjedde etter nøye oppskrift. Ølet måtte vere laga av malt, og helst måtte det bryggjast på ein torsdag. Ein skulle ikkje smake på juleølet før det hadde gått 8 dagar. Det var ikkje berre griskjøt, men I innlandet var lutefisken ein fast del av julematen.
Dyra skulle ha det godt
Det var ikkje berre menneska som skulle ha det godt i jula. Dyra måtte òg stellast godt med. Før ein var ferdig med fjøsstellet på julekvelden, fekk dyra gjerne ekstra og godt høy. Det var heller ikkje uvanleg å ønskje kvart dyr god jul. Dei pynta òg opp i fjøset, og det skulle alltid brenne lys i fjøset julekvelden. Lyset heldt alle vonde makter borte frå dyra.
Nissen
Julenissen høyrde heime i jula, då som no. Det er rimeleg at sjølve namnet nisse kjem frå Nikolaus, som var ein kristen helgen. Men nissefiguren har røter endå lenger attende. Nissen var eit gardsvette, som det var viktig for folket på garden å halde seg inne med. Julenissen var alltid velkomen. Derfor skulle det stå mat på bordet julenatta. Der det ikkje var mat, kom ikkje nissen inn. Der nissen ikkje hadde vore, vart det ikkje skikkeleg jul.
Juletreet
For mange er nok juletreet det fremste symbolet på julehøgtida. Opphavleg er dette ein tysk skikk som kom til Noreg på 1800-talet, først i byane. Mot slutten av hundreåret byrja skikken å spreie seg til landsbygda. Alle stader var det borgarskapet som først byrja å ha juletre. Først litt etter litt vann skikken fotfeste i bonde- og bygdemiljø.
Innføringa av skikken med juletre skjedde ikkje utan motstand. Truleg hadde motstanden samanheng med uvilje mot å ape etter dei “finare”. Men motstanden kunne òg vere religiøst motivert. Nokre såg dette som avgudsdyrking. “Ja, dette er som då israelittane i øydemarki dansa um gullkalven”, heiter det frå Vartdal på Sunnmøre. Ein stad rekna ein det for synd og gudsspotting å syngje salmar kring eit pynta tre. “Ein har byrja å dyrke råfura”, sa folk i Syvde. Men her som på mange andre område gjekk skulen foran. Då skulane tok til å halde julefestar med juletre, vart borna ivrige forkjemparar for juletre i heimane, og det var ikkje lenge før juletreet var å finne mest i alle hus.
Til kyrkje i jula
Juledag var kyrkjedag. Då var det skikk at alle, så sant mogleg, skulle til kyrkje. Ein måtte gjerne stå opp tidleg for å rekkje julegudstenesta. Mange stader fortel ein at det var sport å kappkøyre med hest til kyrkja. ”Ved Kirken mødes nu alle glade, her lyder fjernt og nær i Folkeflokken den vanlige Hilsen: ”guddag, glædeleg jól, lykke og velsignelse og alt som gott er!”, fortalde Landstad frå Telemark.
På juledagen skulle alle vere kvar hos seg. Då måtte ingen gå til grannane. Men i romjula var det fritt fram for å vitje kvarandre. Folk flest hadde ikkje råd til store juleselskap slik som overklassen, men ein vitja kvarandre og fekk smake av julematen. Ingen måtte kome på vitjing utan å få noko å ete, for då ”bar dei jula ut” når det gjekk. Romjula var òg tid for ulike julesprell, dei ”gjekk julbukk” og kledde seg ut. Ein måtte ta vel i mot julbukkane og be dei til bords. I julehelga måtte ein elles ikkje arbeide, anna enn det som var strengt naudsynt.
Nyttår
Fleire stader heiter det at nyårskvelden var mest like stor høgtidskveld som julaftan. Nyårsdagen gjekk ein gjerne til kyrkje. Frå Nord-Noreg finst det oppteikningar som seier at ein trudde åndene heldt gudsteneste i kyrkja nyttårsnatta. Det var lys i kyrkja den natta, og om nokon skulle døy det året, høyrde dei kyrkjeklokka.
Varsel og merke
Jule- og nyårstida var ei rik tid for ulike varsel og teikn, som kunne spå liv og lagnad, årsvekst og fangslukke inn i det nye året. Mellom anna var det knytt ulike vermerke til dei ulike dagane i jula. Til dømes spådde stormver julenatta uår og krig. Men det vart oppfatta som eit dårleg teikn om det sat 13 til bords nyttårskvelden. I Ringebu meinte ein at det ville kome ulukke over huset. Helst var det ein av dei som skulle døy. I Ringebu var det òg skikk å kaste skoen sin over hovudet sitt mot døra nyårskvelden. Då skulle ein sjå etter korleis skoen peika det han vart liggjande. Peika han ut mot døra, kom ein til å flytte frå garden neste år. Men peika han innover i stua, skulle ein bli verande.
Når ein dengde ungane nyttårskvelden, vart dei snille heile året, heitte det i Skjåk. I Kvikne heitte det seg at mannen på garden kunne gå ut å høyre godt etter om nyttårskvelden. På noko han høyrde, ville han få vite om det vart medgang eller motgang i året som kom.
Jula varte til tjuandedagen
Jula varte i alle fall til trettandedagen (6. januar). Denne dagen var rekna som ein halvt heilagdag. Men helst markerte tjuande dag jul (13. januar) at jula var over. Julematen skulle minst vare til denne dagen.
Litteratur
Berg, Knut Anders 1993. Julen i norsk og utenlandsk tradisjon. Oslo: Gyldendal.
Blix, Dagmar 1975. Gamle Lofoten. Orkanger: Rune.
Bratrein, Håvard Dahl 1975. ”Nordnorske juleskikker”. Ottar 4/75, 5-10.
Bø, Olav 1984. Vår norske jul. Oslo: Samlaget.
Bø, Olav 1985. Høgtider og minnedagar. Oslo: Samlaget.
Eidnes, Asbjørn (red.) 1973. Nord-Norge i manns minne. Daglegliv ved hundreårsskiftet. Frå Nasjonalforeningens landskonkurranse for eldre. Oslo: Samlaget.
Henriksen, Vera 1970. Christmas in Norway. Past and Present. Oslo: Tanum.
Hodne, Bjarne 1982. Glædelig jul. Glimt fra julefeiringens historie. Oslo: Universitetsforlaget.
Hodne, Ørnulf 2007. Jul i Norge. Gamle og nye tradisjoner. Oslo: Cappelen.
Hveding, Johan 1935. Folketru og folkeliv på Hålogaland. Oslo: Norsk Folkeminnelag.
Landstad, M. B. 1927. Fra Telemarken. Skik og sagn. Efterladte optegnelser. Oslo: Norsk Folkeminnelag.
Skjelbred, Ann Helene Bolstad 2014. Jul i Norge. Trondheim: Museumsforlaget.
Når religion blir eit problem
Religion blir livleg diskutert. Ein kan knapt opne ei avis utan at religion på ein eller annan måte er tematisert. Det er ikkje så lenge sidan ein trudde at religionen ville døy ut i dei vestlege samfunna, og at ein gjekk mot det religionslause samfunnet. Til overrasking for mange har dette ikkje skjedd. I staden snakkar vi om ”religionen sin attendekomst” i allmenta.
Samstundes blir religionens sin plass i det offentlege rommet òg sterkt problematisert. I det siste har vi hatt fleire døme på det.
Eitt døme var UDIs krav til Det norske misjonsselskap (NMS) om å fjerne alle religiøse symbol og Jesusbilete før ein leirstad kunne nyttast mellombels til å huse flyktningar. Som flyktningmottak måtte leirstaden vere livssynsnøytral – og det trass i at leirstaden tilhøyrer ein kristen institusjon. Mange reagerte sterkt på det som vart oppfatta som eit urimeleg krav frå UDI, som valde å snu i saka.
Eit anna døme på problematiseringa av religionen sin plass i det offentlege rommet er den siste tidas debatt om feltprestar og sjukehus- og sjukeheimsprestar. I budsjettframlegget ville det nye byrådet i Oslo fjerne støtta heilt til sjukeheimsprestane. Argumentasjonen for det var at ordninga inneber ei urimeleg favorisering av eitt trussamfunn. Tenestetilboda i det offentlege må vere livssynsnøytrale. Framlegget vekte sterke reaksjonar, og byrådet snudde.
Nyleg var det ein debatt i Litteraturhuset i Bergen mellom Bjørgvin-biskopen og generalsekretæren i Human-Etisk Forbund (HEF) om religionen sin plass i det offentlege rommet. Dei kom fort inn på spørsmålet om prestar i forsvaret og ved sjukehusa. Generalsekretæren i HEF argumenterte for at det må vere livssynsnøytrale samtalepartnarar i forsvaret og på sjukehusa. Dette må gjerne vere psykologar og filosofar. Ho stilte spørsmålsteikn ved kva kompetanse prestar har til å samtale med folk som ikkje trur. Framleis er det slik at prestar i Den norske kyrkja går med dødsbod, ei teneste vi gjer på vegne av samfunnet. I følgje reportasjen frå debatten i avisa Dagen skal generalsekretæren i HEF ha uttala at ho såg det som eit overgrep å få ein prest på døra. Tenk: eit overgrep! Med ein slik bruk har ordet mista si meining.
Det slår meg at generalsekretæren – og byrådet i Oslo for den del – ikkje kjenner utdanninga til prestane. Prestar er teologar – dei har ei lang akademisk utdanning på linje med psykologar, medisinarar og juristar. Det er eit problem at ein utelukkande ser prestar (og teologar) som representantar for eit trussamfunn, og ikkje tek med at vi òg snakkar om ein profesjon. Institusjonsprestane spelar ei rolle både i høve til terapi og som rådgjevarar i etiske spørsmål, slik biskopen peika på i debatten i Bergen (teologane er nemleg skolerte i etikk, nett som filosofane).
Kritikken av prestar i offentlege institusjonar som forsvaret og helsevesenet blir gjerne kopla opp mot at dette er ein arv frå at Den norske kyrkja var statskyrkje. Etter grunnlovsendringane i 2012 er ho det formelt sett ikkje lenger – rett nok er ho ”Norges folkekirke” i følgje grunnlova – og staten har ikkje lenger ein offentleg religion. Dette gjer det ikkje lenger rimeleg med eit særskilt presteteneste i forsvaret, ved sjukehus og sjukeheimar. Etter mitt syn representerer det ei urimeleg innsnevring og ei manglande forståing av kva prestetenesta ved slike institusjonar faktisk går ut på.
Så har vi det stridsspørsmålet som dukkar opp kvart einaste år i adventstida: skolegudstenestene. I år er det kome nye retningslinjer frå Utdanningsdirektoratet som seier at det må vere aktiv påmelding for elevane for å delta i skolegudstenester og i alternative opplegg. Men reint parodisk vart det då Bærum-skolane kravde melding frå foreldra for at elevane kunne gå rundt juletreet! Kunnskapsministeren uttala at det bør vere grenser for kva skolen skal spørje foreldra om, og leiaren for kyrkje- og undervisningskomiteen åtvara skolane mot å bli ”overhysteriske”.
Ei slik åtvaring er det all grunn til. Juletregang, julesong og andre juleaktivitetar er kultur. Å gå til skulegudsteneste er òg kultur. Det handlar om at vi har ein tusen årig kristen tradisjon i dette landet som har prega kulturen vår lik lenge. Overdriver vi jaget etter livssynsnøytralitet, er eg redd vi bokstaveleg tala kastar barnet ut med badevatnet – ei godt bilete no i adventstida! Det blir sett likheitsteikn mellom ikkje-religion og livssynsnøytralitet. Berre vi fjernar alle symbol, alle teikn og aktivitetar som kan minne om religion (les kristendommen), så trur vi at vi er livssynsnøytrale. Men ikkje-religion er sjølvsagt ikkje meir livssynsnøytralt enn religion er det
Hallgeir Elstad 